Cultuurverschillen in de palliatieve zorg: ‘Empathie, aandacht en goed luisteren’

Aan het eind van het leven kunnen er veel angsten ontstaan. ‘Heb ik wel het goede gedaan? Heb ik wel goed geleefd?’ Als je gelovig bent, kunnen deze vragen extra beangstigend zijn. Daarom is professionele hulp en begeleiding in deze fase van het leven heel belangrijk. Abderrahman Karbila is islamitisch geestelijk verzorger bij het Erasmus MC in Rotterdam. Daarnaast geeft hij onderwijs en trainingen over cultuursensitiviteit in de zorg. Zo is hij ook regelmatig aanwezig op onze festivals.

Waarom heb je specifiek gekozen voor de islamitische geestelijke verzorging?

“Ik zag dat er nog een grote behoefte was in begeleiding van patiënten met een islamitische achtergrond als het gaat over zingeving, spiritualiteit en islamitische waarden en normen. Een patiënt is immers meer dan alleen een ziek lichaam.

Omgaan met diversiteit en verschillen in waarden en cultuur in de zorg blijft een uitdaging. Maar het is heel belangrijk dat we die vertaalslag maken, juist in de zorg! Als je kiest voor geestelijke verzorging als specialisatie, leer je dat er voor ieder geloof een vertaalslag nodig kan zijn.

Zeker in de laatste levensfase is het fijn als de zorgverlener begrijpt wat een patiënt beroert en bezielt. Dat religie en cultuur invloed hebben op de keuzes die patiënt wil maken tijdens een behandeling. Als zorgverlener en patiënt elkaar goed begrijpen vanuit die normen en waarden, kunnen ze sneller vrede hebben met de keuzes die worden gemaakt. En brengt dat voor beide rust.”

Was het altijd je droom om dit te kunnen doen?

“Ik ben eigenlijk historicus. Ik heb ook jaren lesgegeven in dat vak, voordat ik besloot om Theologie te gaan studeren. En dat ging ik eigenlijk studeren vanuit mijn historische interesse in het geloof. Toen ik echter zag dat ik ook een specialisatie geestelijk verzorger kon volgen, leek me dat ontzettend interessant en mooi werk.”

Wat haal je er zelf uit dan?

“Ik vind het fijn als ik mensen kan helpen. Patiënten zijn vaak angstig zo tegen het eind van hun leven. Ik zie het dan als mijn taak om hen te begeleiden in hun zoektocht naar spiritualiteit en zingeving. Vooral zodat ze vrede kunnen vinden. De gesprekken die je dan hebt zijn het mooist.

Zo heb ik een keer een patiënt begeleid die doodziek was. Hij had bloedkanker. Veel behandelingen mochten helaas niet baten. Verpleegkundigen merkten dat hij een binnenvetter was. Hij kwam ook depressief over. In ons gesprek bleek dat hij bang was voor het einde.

Stapsgewijs groeide dat gesprek. Volgens zijn eigen beoordeling had hij niet goed geleefd naar zijn islamitische waarden. Hij vroeg zich af of dat de straf van Allah was. Tijdens deze zelfreflectie zag de patiënt alleen wat niet goed was gegaan. Dingen die hij ontzettend goed had gedaan, benoemde hij bagatelliserend als bijzaak. Zijn aandacht was gericht op de slechte daden die hij ooit had verricht.

Door mijn interventie heb ik hem een ander perspectief aangereikt binnen het islamitische kader, waar verzoening en vergeving zwaarder wegen dan straf en bedreiging. Na nog een aantal gesprekken was de patiënt opgelucht en had hij veerkracht ontwikkeld. Hij was ontzettend dankbaar.

Niet veel later kreeg hij te horen dat er een nieuwe behandeling  was gevonden waarbij er een kleine kans voor genezing was. Daar ging hij voor. Op wonderbaarlijke wijze sloeg de behandeling aan en genas hij. Het ging hem goed. Hij zag het als een tweede kans die hij heeft gekregen van Allah. Na acht jaar kwam ik hem tegen. Het gaat nog steeds goed met hem. Dat zijn wel de mooie dingen die ik eruit haal. ”

Wat is het belangrijkst voor zorgverleners in de palliatieve zorg in de omgang met mensen met een andere cultuur of een ander geloof?

“Als zorgverlener hoef je natuurlijk geen theoloog of antropoloog te zijn. Zolang je maar een basiskennis hebt van de overeenkomsten en de verschillen tussen jou en de ander. Je versterkt de overeenkomsten en verkleint de verschillen. Je communiceert helder, vriendelijk en empathisch. Dat zijn de basis ingrediënten bij het benaderen van een patiënt en zijn naasten met een niet-westerse cultuur.”

Welke basisverschillen zijn er vanuit de Islamitische cultuur gezien?

“Er zijn andere normen en waarden als het bijvoorbeeld gaat om het belang van de familie. Familie en de gemeenschap staan voorop in de moslimgemeenschap. Islamitisch geloof is gebaseerd op collectieve waarden, oftewel ‘Wij-denken’. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat het lang duurt voordat er een keuze wordt gemaakt om een behandeling wel of niet aan te gaan.

Alles wordt vaak eerst met de familie besproken, voordat de patiënt zijn keus kan maken over een behandeling. Soms wordt ook de Imam geraadpleegd over de religieuze ethiek rondom een behandeling.

In de Westerse samenleving staat het recht van het individu centraal. De patiënt beslist vaak zelf over zijn behandeling en zorg. Hier gelden de individualistische waarden, oftewel ‘ik-denken’. Dat botst nog weleens. Een arts kan bij zo’n keuze denken: ik zet de patiënt centraal. Hij heeft het recht om te weten en om te beslissen. Families die vanuit het wij-denken naar de wereld kijken, kunnen daar anders tegenover staan.

Als de patiënt bijvoorbeeld in een palliatieve fase belandt, dan raakt het de hele familie in het binnen- én buitenland. Naast de rituelen die erbij komen kijken vanuit het geloof, krijgt de patiënt veel bezoek. Veel familieleden worden betrokken uit solidariteit en compassie. Iets wat men in de westerse samenleving niet gewend is.

Na het overlijden van de patiënt, gaat de rouwperiode bij moslims ook wat langer door dan bij een gezin dat zijn wortels heeft in de Westerse cultuur. En ook daar komen weer rituelen en regels van de islam bij kijken.”

Welke kleine dingen kan een zorgverlener, geestelijk verzorger of ziekenhuis voor een Islamitische patiënt doen?

“Net zoals bij iedere patiënt in de palliatieve fase is empathie, aandacht en goed luisteren al heel belangrijk. Mensen willen gehoord en begrepen worden. Ze zoeken naar steun die voor hen betekenis heeft, troost geeft en eventuele angst vermindert.

Daarnaast kan je dingen doen zoals het beschikbaar stellen van geprinte verzen uit de Koran voor steun en inspiratie. Of je kunt de patiënt of familie erop wijzen dat de Koran ook online te vinden is. Soms willen moslims in de palliatieve fase met hun hoofdeinde naar het Oosten gedraaid staan. Naar Mekka. De kunst is vooral dat je de verschillen snapt en vanuit de schoonheid van die verschillen en het begrip voor de ander, iemand kan helpen met de laatste fase van zijn leven.”